Củ nâu là nguyên liệu mà những chị em ở Câu lạc bộ văn hóa văn nghệ Sán Chay ở xóm Khuôn U, xã Na Mao, Đại Từ vẫn thường để lấy nước nhuộm vải… Từ xa xưa, khi kinh tế còn khó khăn thì đây là một trong số những nguyên liệu tự nhiên phổ biến được các dân tộc vùng cao, miền núi sử dụng để nhuộm vải. Công đoạn đầu tiên để tạo nước nhuộm là phải gọt sạch vỏ, rửa sạch, thái mỏng.

Bà Đỗ Thị Dung - Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ Văn nghệ Sán Chay xã Na Mao, Đại Từ, Thái Nguyên cho biết: "Chúng tôi thường chọn củ nâu để nhuộm và vải sau khi nhuộm thường có màu rất đẹp".

Từ những lát củ nâu có thể dùng để nhuộm vải

Những lát nâu tiếp tục được cho vào cối giã nát cho đến khi nhuyễn rồi lọc lấy nước. Đây là công đoạn quan trọng khi nhuộm, giã càng kĩ, lọc càng sạch thì sản phẩm vải nhuộm càng tươi màu và đẹp. Nước củ nâu được hòa với hỗn hợp nước vôi trong và tro bếp, nhằm tăng thêm độ màu. Lượng củ và nước tùy thuộc vào số lượng vải cần nhuộm. Vải dùng để nhuộm là loại vải mộc được làm từ sợi bông cán, chất liệu vải này thô, không trơn như vải công nghiệp hiện nay.

Vải sau khi nhuộm được vắt khô và cho ra phơi nắng. Theo kinh nghiệm của những người phụ nữ Sán Chay ở xóm Khuôn U, để tấm vải lên màu càng đẹp và sáng thì phơi sao cho diện tích tiếp xúc của nắng với vải là lớn nhất. Cách tạo ra trang phục của mỗi dân tộc là kết tinh văn hóa lâu đời của dân tộc đó, nhưng cũng giống truyền thống nhuộm nâu của nhiều dân tộc khác, nghề nhuộm vải của người Sán Chay đang dần bị mai một do nhiều yếu tố tác động. Theo bà Phương Thị Lợi thì, “khi ngâm, thì phải ngâm cho đều nước, ngâm trong 24 tiếng là đạt yêu cầu”.

Các Hội viên Câu lạc bộ đang thực hiện công đoạn nhuộm vải

Hiện nay, trang phục thường ngày của người Sán Chay cũng giống người Kinh hoặc người Tày, người Nùng... Chỉ có những dịp đặc biệt, như lễ tết, ngày hội, trình diễn văn nghệ, họ mới khoác lên mình bộ trang phục truyền thống. Tuy nhiên, việc tự tay làm ra những trang phục truyền thống của dân tộc mình bằng cách sử dụng các nguyên liệu tự nhiên vẫn được bà con duy trì, dẫu vất vả, tốn công nhưng lại thân thiện với môi trường và là cách lưu giữ những nét văn hóa lâu đời.