Ông Trần Văn Thái, một người dân Tân Cương chính gốc làm chè từ nhiều năm nay, vẫn say mê giữ sắc chè ta. Đến với vùng sản xuất nguyên liệu của gia đình ông, chúng tôi vẫn bắt gặp những gốc chè trung du cổ còn tồn tại từ những năm 1920 như một chứng tích lịch sử, lưu giữ cho một hành trình, và hơn thế, là cả một truyền thống của gia đình có văn hóa làm chè tới ba đời.

Vừa nhóm lửa bên lò tôn sao chè dài 7m, Ông Thái say sưa kể câu chuyện làm sao để chè đủ nhiệt, đảm bảo được chất lượng là một vấn đề. nhưng với người nghệ nhân làm lâu năm này thì điều này trở lên đơn giản. Công đoạn sao tươi được gia đình ông thực hiện bằng phương pháp đun củi truyền thống ,nhưng công đoạn đánh giòn chè lại được thực hiện bằng gas. Ông Trần Văn Thái cho biết: Với tất cả tình yêu, niềm tự hào, sự trân trọng đối với văn hóa thưởng trà nói chung và cây chè xanh Tân Cương – Thái Nguyên nói riêng, nghề chè cứ thế bén duyên với ông từ lúc nào không biết, chỉ biết rằng nghề chè cứ theo ông từ đó đến nay, ông luôn ý thức được sứ mệnh giữ gìn và nâng cao giá trị cây chè cổ Tân Cương, lan tỏa tình yêu dành cho đặc sản chè Thái Nguyên. Ông Trần Văn Thái kể rằng: hiện ở vùng đất Tân Cương chỉ còn ít người giữ lại cây chè cổ, mà phần lớn đã được thay thế bằng cây chè giống mới. Khi mùa xuân, khác với nhiều gia đình đang làm chè tại đây, người dân sẽ đốn chè sát gốc để ra những chồi mới, nhưng với ông Trần Văn Thái thì ông thường cúp chè theo những khoảng cách nhất định mà ông cho là hợp lý, để cây chè cho ra những lứa chè xuân.

Bên chén nước chè pha sắc xanh vàng óng, vị chát dịu nhẹ và đọng lại vị ngọt làm nên hương sắc riêng. Ông Thái vẫn rất say sưa kể về cách làm chè mà mình đã theo và gìn giữ bao đời nay. Với người đàn ông trung niên này, điều mang lại hồn cốt cho sản phẩm trà ngon là sự kết hợp đủ từ khâu chăm bón đến chế biến, và quan trọng là cả một hành trình kinh nghiệm của người làm chè tự đúc rút cho riêng mình. Ông Trần Văn Thái cho biết, ông cũng là một trong những người chè đầu tiên tại vùng đất Tân cương sản xuất ra chè Đinh – thứ chè có giá trị kinh tế cao nhất trong các dòng chè hiện nay trên thị trường. Ông kể lại rằng: Thời điểm đó có nhà buôn yêu cầu ông hái chè một đinh như vậy để phục vụ nhu cầu của họ, sau đó ông nhận thấy giá trị kinh tế của điều này và dần dần cứ làm theo.

Ngược dòng lịch sử, trong Cuốn sách Lịch sử Đảng bộ xã Tân Cương có ghi lại rằng: Tân Cương nằm cách trung tâm thành phố Thái Nguyên hơn chục km về phía tây, mảnh đất Tân Cương được thiên nhiên ban tặng khung cảnh thiên nhiên thơ mộng với những đồi chè xanh ngút tầm mắt. Trải qua hàng trăm năm khai hoang phá núi, bạt đồi, lấp khe làm nên những cánh đồng, đồi chè bao la.

Với mục đích phát triển một nghề mới cho quê hương, ông Vũ Văn Hiệt (ông Đội Năm) đã đưa hạt giống chè về trồng tại ấp Tân Cương. Thời điểm đó, những hộ mới đến định cư ở xóm Guộc như ông Cựu Vạn, ông Phó Xuân, ông Đội Chí, ông Bá Cư,…đều khai phá đất hoang để trồng chè. Trong số những hộ này, diện tích chè của ông Vũ Văn Hiệt là rộng hơn cả, có lúc ông phải thuê hàng chục lao động để chăm sóc, thu hái, chế biến. Do việc trồng chè có thêm thu nhập nên nhiều gia đình ở phía Bắc của xã cũng đã sớm bắt tay vào trồng chè.Theo ý kiến của các cụ cao niên, giống chè được trồng ở Tân Cương có nguồn gốc từ huyện Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ. Đây là giống chè được chọn lọc phù hợp với vùng trung du Bắc Bộ. Chè được trồng bằng hạt và thường gieo vào cuối vụ Đông, mỗi khóm 4 cây xếp theo hình vuông, mỗi cạnh 20cm, hàng cách hàng và khóm cách khóm từ 1,5m đến 2m tùy theo độ dốc. Sang xuân chè nẩy mầm, người trồng tiếp tục chăm bón. Do thổ nhưỡng ở Tân Cương phù hợp nên cây chè phát triển nhanh, từ 3 đến 4 năm khóm chè đã xòe tán rộng và cho thu hoạch. Giữa các luống chè được trồng xen canh khoai, sắn, đậu, lạc. Đó cũng là phương thức lấy ngắn nuôi dài của người dân Tân Cương trong thuở ban đầu mở làng, lập xã. Khi diện tích chè thu hoạch tăng lên, Vũ Văn Hiệt đã lấy nhãn hiệu “Con Hạc” để đặt tên cho sản phẩm chè của mình và mở hiệu bán buôn, bán lẻ trà ở khu vực Thái Nguyên, đồng thời bắt đầu quảng bá trà Tân Cương ra khắp các vùng miền đất nước. Năm 1935, trà“Con Hạc” của Vũ Văn Hiệt đã đoạt giải Nhất trong cuộc thi ở Đấu Xảo (Hà Nội) do chính quyền bảo hộ Pháp tổ chức, mở ra một thời kỳ phát triển mới cho cây chè Tân Cương. Đến nay có nhiều ý kiến khác nhau về nhãn hiệu “Con Hạc” do Vũ Văn Hiệt đặt tên. Dù có ý nghĩa thế nào, nhãn hiệu trà “Con Hạc” đã trở thành biểu tượng và niềm tự hào đối với người trồng chè Tân Cương. Nhờ trí thông minh, óc sáng tạo và đôi tay khéo léo cần cù, Vũ Văn Hiệt đã lựa chọn được giống chè phù hợp với thổ nhưỡng, từ đó gây dựng nên nghề trồng, chế biến chè nổi tiếng cho quê hương. Từ sau cuộc thi ở Đấu Xảo (Hà Nội-1935), danh thơm “Tân Cương đệ nhất danh trà”được chắp cánh vươn ra thị trường trong và ngoài nước. Vì vậy, Vũ Văn Hiệt được nhân dân nơi đây coi là “Ông tổ” của nghề sản xuất, chế biến chè Tân Cương.

Sau này ở Tân Cương còn trồng thêm giống chè lai. Ông tổ chè cành lai giống mới ở Tân Cương có thể coi là ông Nguyễn Đình Đài, nguyên hiệu trưởng trường phổ thông cơ sở Tân Cương, đây là loại chè giâm cành, không trồng bằng hạt như thời trước, cho năng suất tốt hơn chè trung du. Hiện tại,diện tích chè cành hầu như chiếm phần chính, ít nhà còn sản lượng chè ta ( trung du cổ). Vùng chè đặc sản Tân Cương gồm 6 xã là Tân Cương, Phúc Xuân, Phúc Trìu, Thịnh Đức, Quyết Thắng, Phúc Hà của thành phố Thái Nguyên đã được Cục Sở hữu trí tuệ, Bộ Khoa học và Công nghệ cấp giấy chứng nhận bảo hộ chỉ dẫn địa lý chè Tân Cương.

Năm 2023, Tri thức trồng và chế biến chè Tân Cương được Bộ Văn hóa thể thao và du lịch công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia

Từ nhiều đời, qua bàn tay chế biến của người làm chè, những người có kiến thức sâu rộng và tình yêu trà đã tạo nên những sản phẩm trà tinh tế, chất lượng nhất... Trong đó có nhiều sản phẩm trà đạt được ghi nhận các giải thưởng cao như: sản phẩm chè Đinh Vương Phẩm được giải đặc biệt trong cuộc thi Chè đặc sản Quốc tế Bắc Mỹ năm 2017, Đặc biệt sản phẩm trà tôm nõn Hảo Đạt được công nhận sản phẩm OCOP 5 sao cấp quốc gia.

“Thái Nguyên giàu đẹp muôn muôn thủa

Tân Cương cường thịnh vạn vạn niên”

“Hương sắc Trà xuân - Vùng chè đặc sản Tân Cương”, là hoạt động thường niên được tổ chức vào ngày 11 tháng Giêng âm lịch của người dân làm chè nơi đây. Lễ hội là dịp tôn vinh vùng đất, người trồng, chế biến chè, loại cây thế mạnh, chủ lực của thành phố và tỉnh Thái Nguyên. Khác với mọi năm, năm nay Lễ hội được tổ chức quy mô liên xã của 6 xã trong vùng chè. Các hoạt động sôi nổi, đặc sắc, mang đậm tính truyền thống của Lễ hội đã thu hút hàng nghìn du khách thập phương, trong nước và quốc tế về tham dự.

Việc tái hiện lại không gian sao chè, đóng chè thành những hoạt động chính của lễ hội. những nét truyền thống trong sản xuất, chế biến chè của người dân Tân Cương được tái hiện, người dân và du khách có dịp được nâng cao đời sống tinh thần phong phú, lành mạnh, văn minh. Họ còn được chiêm ngưỡng, thưởng thức những sản phẩm chè nổi tiếng, Hình ảnh những người dân làm chè hằng ngày quen việc lên nương hái chè, đôi bàn tay thoăn thoắt trong chảo gang đang say sưa thi sao chè đã đọng lại trong mỗi du khách.

Nghi lễ rước cây chè cổ

Nhiều hoạt động được tổ chức tại Lễ hội Hương sắc Trà xuân - Vùng chè đặc sản Tân Cương năm 2024

Chè xuân - lứa chè búp đầu tiên thu hoạch trong năm với vị đậm đà, nước xanh. Mỗi người sẽ cảm nhận và lý giải hương vị chè xuân khác nhau nhưng chè xuân – món quà được tạo ra từ cái lạnh những ngày cuối đông và những hạt mưa tiết trời đầu xuân vẫn có nhưng dư vị riêng

Tiếng trống hội nơi vùng chè Tân Cương đã vang lên, báo hiệu cho khởi đầu cho một vụ trà cả năm, mang lại những mới mẻ của mùa xuân và những tín hiệu về một mùa sản xuất bội thu với người làm chè, để hương sắc Trà xuân còn mãi nơi nơi vùng chè đặc sản “đệ nhất danh trà”.