Tài liệu do TS. Nguyễn Hải Long, Phó Giám đốc Trung tâm Bồi dưỡng đại biểu dân cử - Văn phòng Quốc hội biên soạn.

Thainguyentv.vn trân trọng giới thiệu tới bạn đọc:

1. LUẬT BẦU CỬ ĐẠI BIỂU QUỐC HỘI QUA CÁC THỜI KỲ

Một vấn đề đặt ra với bất kỳ nhà nước nào là thành lập Quốc hội, cơ quan đại diện cho nhân dân. Chính vì vậy, ngày 2 tháng 9 năm 1945 Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc tuyên bố với quốc dân và thế giới: “Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do độc lập”, ngay sau đó, ngày 03/9/1945, chỉ một ngày sau khi tuyên bố độc lập, tại phiên họp đầu tiên của Chính phủ lâm thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đề nghị 1 trong 6 nhiệm vụ cấp bách cần phải thực hiện ngay là “tổ chức càng sớm càng hay cuộc tổng tuyển cử với chế độ phổ thông đầu phiếu” để bầu ra Quốc hội.

Ngày 08/9/1945, Chính phủ ban hành Sắc lệnh số 14/SL về việc Tổng tuyển cử để bầu Quốc hội; ngày 17 tháng 10 năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh 51/SL ấn định thể lệ cuộc Tổng tuyển cử.

Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Tổng tuyển cử là một dịp cho toàn thể quốc dân tự do lựa chọn những người có tài, có đức, để gánh vác công việc nước nhà. Trong cuộc Tổng tuyển cử, hễ là những người muốn lo việc nước thì đều có quyền ra ứng cử; hễ là công dân thì đều có quyền đi bầu cử. Không chia gái trai, giàu nghèo, tôn giáo, nòi giống, giai cấp, đảng phái, hễ là công dân Việt Nam thì đều có hai quyền đó. Vì lẽ đó, cho nên Tổng tuyển cử tức là tự do, bình đẳng; tức là dân chủ, đoàn kết”. Nguyên lý này tồn tại xuyên xuốt qua các Luật bầu cử.

Tính từ Quốc hội khóa I, Tổng tuyển cử ngày 06/01/1946 đã khai sinh Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa, nay là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, đến nay đã 74 năm chúng ta có tổng cộng 14 cuộc bầu cử, tương ứng với 14 khóa Quốc hội.

Sắc lệnh 51 mặc dù được ban hành hơn 1 tháng sau Tuyên ngôn độc lập ngày 02 tháng 9 năm 1945 nhưng Sắc lệnh khá hoàn chỉnh với 70 Điều (Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân năm 2015 có 98 Điều), quy định khá đầy đủ các bước về quyền bầu cử và ứng cử, vận động bầu cử, đơn vị bầu cử (mỗi tỉnh là 1 đơn vị bầu cử), danh sách ứng cử, danh sách cử tri, tổ chức phụ trách bầu cử, ngày bầu cử, kiểm phiếu, khiếu nại.

Một số nội dung cơ bản được giữ và phát triển qua các văn bản luật về bầu cử:

- Việc phân cơ cấu đại biểu đã bắt đầu có từ Sắc lệnh số 51, với việc quy định các dân tộc thiểu số ở một số tỉnh đông đồng bào dân tộc thiểu số. Ví dụ: Tỉnh Sơn La, được bầu 2 đại biểu, trong đó 1 đại biểu chung cho Việt Nam và dân tộc thiểu số, 1 đại biểu dân tộc Thái đen. Tỉnh Cao Bằng được bầu 4 đại biểu, trong đó 1 đại biểu chung cho Việt Nam và dân tộc thiểu số, 1 đại biểu dân tộc Mãn, 1 đại biểu dân tộc Nùng, 1 đại biểu dân tộc Thổ.

Các Luật bầu cử đại biểu Quốc hội sau này đều quy định dự kiến cơ cấu đại biểu dân tộc thiểu số và các cơ cấu khác.

- Đảm bảo nguyên tắc bầu cử tự do, dân chủ, bỏ phiếu kín, không có sự phân biệt.

Luật bầu cử đại biểu Quốc hội đầu tiên năm 1959 đã xác nhận quy trình bầu cử đặc trưng riêng có của Việt Nam, đó là việc hiệp thương của Mặt trận Tổ quốc. Quy trình này được hoàn thiện qua các Luật bầu cử sau này.

II. LUẬT BẦU CỬ ĐẠI BIỂU QUỐC HỘI VÀ ĐẠI BIỂU HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN NĂM 2015

Trong phạm vi trình bày, tài liệu tập trung vào các quy định về bầu cử đại biểu Quốc hội, đối với bầu cử đại biểu Hội đồng nhân dân chỉ giới thiệu sơ lược.

1. Mô hình quy trình bầu cử:

2. Các cơ quan, tổ chức liên quan tới bầu cử:

3. Nhiệm vụ, quyền hạn của từng cơ quan, tổ chức

3.1. UBTVQH với việc dự kiến và điều chỉnh cơ cấu, thành phần

- Giám sát công tác bầu cử ĐBQH và ĐBHĐND

- Ban hành một số văn bản hướng dẫn bầu cử

3.2. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam với việc hiệp thương

* Hiệp thương lần 1:

- Ở Trung ương: Đoàn Chủ tịch UBTWMTTQVN thỏa thuận về cơ cấu, thành phần, số lượng người của cơ quan, tổ chức, đơn vị ở trung ương được giới thiệu ứng cử.

- Ở tỉnh: Ban thường trực UBTWMTTQVN cấp tỉnh thỏa thuận về cơ cấu, thành phần, số lượng người của cơ quan, tổ chức, đơn vị ở địa phương được giới thiệu ứng cử đại biểu Quốc hội.

* Hiệp thương lần 2:

- Ở Trung ương: Đoàn Chủ tịch UBTWMTTQVN lập danh sách sơ bộ những người ứng cử đại biểu Quốc hội ở trung ương.

- Ở tỉnh: Ban thường trực UBTWMTTQVN cấp tỉnh lập danh sách sơ bộ những người ứng cử đại biểu Quốc hội ở địa phương.

* Hiệp thương lần 3:

- Ở Trung ương: Đoàn Chủ tịch UBTWMTTQVN lập danh sách những người đủ tiêu chuẩn ứng cử đại biểu Quốc hội ở trung ương.

- Ở tỉnh: Ban thường trực UBTWMTTQVN cấp tỉnh lập danh sách những người đủ tiêu chuẩn ứng cử đại biểu Quốc hội ở địa phương.

* Ban hành một số văn bản hướng dẫn bầu cử

3.3. Các tổ chức phụ trách bầu cử:

Hệ thống tổ chức phụ trách bầu cử:

* Mỗi một kỳ bầu cử, Hội đồng bầu cử quốc gia có thể thành lập các tiểu ban khác nhau. Trên đây là Tiểu ban của Hội đồng bầu cử quốc gia trong tổ chức bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XIV và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2016-2021.

4. Cơ cấu đại biểu Quốc hội: Ủy ban Thường vụ Quốc hội dự kiến các cơ cấu đại biểu như sau:

4.1. Số lượng đại biểu ở mỗi tỉnh, thành phố:

Ủy ban thường vụ Quốc hội dự kiến và phân bổ số lượng đại biểu Quốc hội được bầu ở mỗi tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương trên cơ sở sau đây:

- Mỗi tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương có ít nhất ba đại biểu cư trú và làm việc tại địa phương;

- Số lượng đại biểu tiếp theo được tính theo số dân và đặc điểm của mỗi địa phương, bảo đảm tổng số đại biểu Quốc hội dự kiến được bầu là năm trăm người.

4.2. Cơ cấu trung ương và địa phương:

Trên cơ sở số lượng đại biểu được bầu ở mỗi tỉnh, thành phố và tổng số đại biểu Quốc hội ở Trung ương và địa phương, Ủy ban Thường vụ Quốc hội phân bổ mỗi tỉnh được bầu số lượng đại biểu trung ương và đại biểu địa phương.

Ví dụ: Tỉnh Cao Bằng được bầu 6 đại biểu, trong đó có 2 đại biểu Trung ương và 4 đại biểu địa phương.

4.3. Cơ cấu theo cơ quan, đơn vị:

* Việc dự kiến cơ cấu theo cơ quan, đơn vị được chi thành hai nhóm: ở trung ương và ở địa phương (có thể mỗi nhiệm kỳ có dự kiến cơ cấu khác nhau)

- Ở Trung ương thường có các khối: Cơ quan Đảng; Cơ quan Quốc hội (đại biểu Quốc hội chuyên trách công tác ở các cơ quan của Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Văn phòng Quốc hội); Cơ quan Chính phủ; Cơ quan Mặt trận Tổ quốc Việt Nam; Chủ tịch nước; Tòa án nhân dân tối cao; Viện kiểm sát nhân dân tối cao; Kiểm toán nhà nước; Bộ Công an và Bộ Quốc phòng (thường tới quân chủng và quân khu); doanh nghiệp.

- Ở địa phương thường có: 2 cơ cấu bắt buộc phải có ở mỗi tỉnh, thành phố là Lãnh đạo chủ chốt; đại biểu Quốc hội chuyên trách. Các cơ cấu khác được phân bổ theo từng tỉnh, thành phố là Tòa án nhân dân, Viện Kiểm sát nhân dân, Sở Tư pháp, Mặt trận Tổ quốc (gồm cơ quan Mặt trận, các Hội, Đoàn thanh niên), doanh nghiệp, trường đại học …

* Song song với cơ cấu về cơ quan, đơn vị công tác, còn có cơ cấu kết hợp cũng cần đảm bảo, thường gồm các cơ cấu sau (Tùy từng nhiệm kỳ có thể có cơ cấu kết hợp khác nhau):

- Phụ nữ

- Dân tộc thiểu số

- Trẻ tuổi (dưới 40 tuổi)

- Đảng viên và không đảng viên.

- Tái cử

…

5. Phân bổ đại biểu Trung ương về địa phương:

Hội đồng bầu cử Quốc gia giới thiệu đại biểu Trung ương về ứng cử ở các địa phương (Thường do Tiểu ban phụ trách về công tác nhân sự tham mưu). Hai kỳ bầu cử gần đây, Hội đồng bầu cử Quốc gia ban hành nguyên tắc giới thiệu đại biểu trung ương về ứng cử ở các địa phương.

6. Nhân sự đại biểu Quốc hội chuyên trách:

Việc chuẩn bị nhân sự đại biểu Quốc hội chuyên trách thuộc thẩm quyền của Đảng đoàn Quốc hội/Ủy ban Thường vụ Quốc hội.

Để giúp cho công tác chuẩn bị nhân sự này là Tổ đảng Hội đồng dân tộc/Thường trực Hội đồng dân tộc, Tổ đảng Ủy ban/Thường trực Ủy ban, lãnh đạo Ban Dân nguyện, lãnh đạo Viện Nghiên cứu lập pháp, lãnh đạo Văn phòng Quốc hội cùng với Ban Công tác đại biểu làm đầu mối phối hợp.

7. Cơ quan giúp việc trong công tác bầu cử:

Giúp việc cho Hội đồng bầu cử quốc gia là:

- Các tiểu ban của Hội đồng bầu cử quốc gia, các tiểu ban sử dụng các cơ quan của Quốc hội, cơ quan của Ủy ban thường vụ Quốc hội làm cơ quan thường trực.

- Văn phòng Hội đồng bầu cử quốc gia

Thường trực giúp việc cho Ủy ban bầu cử tỉnh/thành phố thông thường là Sở Nội vụ, có một số địa phương sử dụng Văn phòng Hội đồng nhân dân./.