Sớm dự đoán âm mưu của thực dân Pháp đánh chiếm Nam Bộ, sau đó mở rộng chiến tranh ra cả nước, Trung ương Đảng và Chính phủ ta, đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ đạo quân, dân Sài Gòn và Nam Bộ chuẩn bị mọi mặt, trong đó tập trung xây dựng lực lượng vũ trang cách mạng. Ngay sau khi giành được độc lập, theo sự chỉ đạo của Đảng, Xứ ủy và Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ tiếp nhận các tổ, đội vũ trang công nhân Sài Gòn, các lực lượng của Tổng công đoàn Nam Bộ, trực tiếp tổ chức, lãnh đạo xây dựng, chủ động đối phó với mọi tình huống chiến tranh nếu xảy ra.

Trước nguy cơ xâm lược của thực dân Pháp ngày càng đến gần, Xứ ủy và Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ chỉ đạo di chuyển một số cơ quan và các đơn vị vũ trang tập trung, cùng những người già, phụ nữ, trẻ em từ nội thành ra các vùng ven Sài Gòn. Ở nội thành, các lực lượng vũ trang được tổ chức thành 320 đội tự vệ chiến đấu, bố trí tại 16 khu vực tác chiến trọng điểm; đồng thời phân công một số đội vũ trang tuần tra canh gác các công sở.

Đồng bào Nam Bộ ngăn sông đánh giặc. Ảnh tư liệu.

Nhằm ngăn chặn quân địch mở rộng đánh chiếm ra vùng ngoại thành, ta tổ chức 4 mặt trận (Đông, Bắc, Tây, Nam), mỗi mặt trận bố trí các đơn vị vũ trang tập trung và lực lượng tự vệ trấn giữ, hình thành thế trận từ Thị Nghè, Khánh Hội, cầu Bông, đến Rạch Cát, Phú Lâm, cầu Kiệu… bao vây, cô lập địch trong thành phố. Ở các tỉnh Nam Bộ, Ủy ban Kháng chiến và các cấp ủy Đảng chỉ đạo tổ chức các đơn vị vũ trang tập trung, sẵn sàng bí mật luồn vào phối hợp với quân và dân Sài Gòn kháng chiến.

Trước đối tượng tác chiến mạnh hơn, Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, trực tiếp là Xứ ủy và Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ chỉ đạo Sài Gòn và Nam Bộ chuẩn bị trước một bước về lực lượng vũ trang, tuy trang bị vũ khí còn thô sơ, nhưng được tổ chức, bố trí trên các địa bàn trong yếu ở nội và ngoại thành Sài Gòn. Nhờ chuẩn bị về lực lượng và thế trận tác chiến đó, từ sáng 23 và ngày 24-9-1945, các đơn vị tự vệ của công nhân, thanh niên tiền phong, cảnh sát xung phong và một số đội cảm tử quân đã kịp thời chiến đấu ngăn chặn ngay khi quân Pháp tiến công vào một số vị trí ở nội thành. Trong những ngày đầu kháng chiến, các lực lượng vũ trang ta chiến đấu quyết liệt ở dinh Đốc Lý, đường Véc-đoong, trụ sở Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ, Cột cờ Thủ Ngữ, Khánh Hội, ga xe lửa, chợ Bến Thành, cầu Ông Lãnh, cầu Bông, chợ Bàn Cờ, cầu Kiệu, xóm Muối… gây cho địch một số thiệt hại, tạo điều kiện cho các cơ quan và cơ sở kháng chiến nhanh chóng di chuyển ra khỏi thành phố.

Thực hiện sự chỉ đạo “trong đánh, ngoài vây”, từ cuối tháng 9 đến cuối tháng 10-1945, quân và dân ta liên tục đánh địch. Bằng cách đánh tập kích, phục kích linh hoạt, quân ta tiêu hao sinh lực, làm thất bại âm mưu mở rộng đánh chiếm của địch. Cùng lúc, các tầng lớp nhân dân thành phố kiên quyết không hợp tác với địch, khiến chúng bị cô lập, chỉ lo chiếm giữ các vị trí trọng yếu ở trung tâm Sài Gòn.

Ở ngoại thành, dựa vào thế trận của từng mặt trận, các lực lượng vũ trang ta anh dũng chiến đấu ngăn chặn không cho địch đánh ra vùng ven, đồng thời tổ chức một bộ phận lực lượng nhỏ bí mật luồn sâu vào nội thành, bất ngờ tập kích các vị trí đóng quân, kho tàng, cơ sở kinh tế của địch, rồi khẩn trương rút ra bên ngoài củng cố lực lượng, tiếp tục chiến đấu.

Trong điều kiện phải tác chiến với đội quân xâm lược hơn hẳn về vũ khí trang bị và trình độ tác chiến, dưới sự chỉ đạo của Trung ương Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, trực tiếp là Xứ ủy và Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ, quân-dân Sài Gòn và quân-dân các tỉnh Nam Bộ chủ động tổ chức bố trí các lực lượng vũ trang phù hợp, hình thành thế trận đánh địch cả trong nội thành và vùng ngoại thành Sài Gòn. Vì thế, ngay khi địch mở cuộc tiến công ở nội thành, ta đã kịp thời tổ chức, sử dụng và phát huy sức mạnh chiến đấu của các lực lượng vũ trang thực hiện “trong đánh, ngoài vây”, “trong ngoài cùng đánh”. Hơn một tháng chiến đấu ở nội và ngoại thành Sài Gòn, các lực lượng vũ trang và nhân dân ta đã tiêu diệt một bộ phận sinh lực, kìm chân địch trong thành phố, làm thất bại âm mưu đánh nhanh, thắng nhanh của chúng, tạo điều kiện thuận lợi để Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ đạo, tổ chức quân-dân Nam Bộ và cả nước chuẩn bị về mọi mặt nhằm kháng chiến lâu dài khi chiến tranh lan rộng ra các tỉnh Nam Bộ và trên phạm vi toàn quốc.